De verlichting is een maatschappelijk – wetenschappelijke stroming
die van midden 17e tot eind 18e eeuw sterk
aanwezig was. De verlichting was een periode met veel optimisme en vertrouwen
in de toekomst. Men had een ijzersterk vertrouwen in de rede en streefde naar
vooruitging op het gebied van onderwijs, wetenschap, de maatschappij en de
politiek. Wat is er nog over van dit gedachtegoed? Hebben de ideeën van
verlichte denkers stand gehouden, of zijn ze weggevaagd door nieuwe? Kortom,
waar vinden wij de verlichting nog terug in de huidige maatschappij?
Als Herman Boerhaave, een Leidse hoogleraar, vandaag door de
straten van onze dorpen en steden zou lopen, zou hij ongetwijfeld blij verrast
zijn dat alle kinderen, hoe klein ze ook zijn, naar school gaan. De leerplicht
zal menig verlicht denker zeer tevreden maken. Het is wel opmerkelijk dat de
leerplicht is ingevoerd in de nasleep van de Romantiek, namelijk in 1901. Het
waren niet de optimistische, verlichte denkers die wetenschap voor iedereen
toegankelijk maakte, maar de socialisten die de leerplicht wilden. Die laatsten
stemden zelfs tegen de wet, omdat ze die niet ver genoeg vonden gaan.
Minder tevreden zouden de verlichte denkers zijn over de
religieuze tolerantie in Nederland. Het gaat al fout bij de protestantse kerk.
Wanneer men binnen de protestantse kerk geen overeenstemming kan worden bereikt
over allerlei theologische kwesties, besluit een deel van de kerk om zich af te
scheiden van de anderen. In 1834 vond de eerste afscheiding onder leiding van
dominee De Cock plaats. Sindsdien zijn er vele afscheidingen geweest. De
redenen hiervan waren vaak onenigheden op theologisch vlak, maar des te vaker
waren het te grote ego’s, die hun macht niet kwijt wilden raken, of die het
vertikten om een tolerantere houding aan te nemen tegenover de anderen.
Inmiddels telt Nederland 13 protestantse stromingen en vele honderden
individueel afgescheiden kerken. Grote ego’s, intolerantie en onwetendheid; dit
zijn allemaal gruwelen voor de verlichte denkers van weleer. Met de scheiding
tussen kerk en staat zullen zij overigens een stuk tevredener zijn, net als de
macht van de kerk, die nog nauwelijks aanwezig is.
Tenslotte de wetenschap. In de afgelopen paar honderd jaar
hebben wetenschappers vele ontdekkingen gedaan in de natuurkunde, scheikunde,
biologie, geografie en vele andere wetenschappelijke takken. Onze verlichte
vrienden zullen blij verrast zijn met het onderzoek dat is gedaan naar de
vragen die zij zelf niet konden beantwoorden. Nog steeds is er volop onderzoek
in de wereld gaande naar alles wat de moeite waard wordt geacht. Dit is geheel
in lijn met de wetenschappers uit de verlichting.
Aan de hand van deze drie voorbeelden kunnen we stellen dat
de idealen van de moderne maatschappij weinig veranderd zijn van de ideeën die
in de verlichting ontstaan zijn. Goed onderwijs en wetenschappelijk onderzoek,
Zelfstandigheid en Democratie; het zijn allemaal verlichte idealen die in onze
tijd tot uiting zijn gekomen. Ook op religieus gebied zouden veel verlichte
denkers zich thuis voelen in onze maatschappij. De kerk speelt een
teruggetrokken rol in het dagelijks bestaan. Of onze maatschappij het ideaal is
wat de mensen uit de verlichting nastreefden is maar de vraag. Misschien zouden
ze het helemaal niets vinden. Maar ook al is de samenleving in 300 jaar veel
veranderd, de idealen zijn min of meer ongewijzigd gebleven.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten