Siegfried, een zwarte idylle

Warum holt mich der Teufel nicht?

Bei ihm ist est bestimmt schöner als hier.

Eva Braun, Dagboek, 2.III.35

Harry Mulisch, Siegfried, een zwarte idylle

Amsterdam, Ulysses 2008, 1^e druk

Eerste druk: januari 2001

213 pagina’s

Siegfried, een zwarte idylle is een boek dat in 2001 door Harry Mulisch is gepubliceerd. Tevens is Siegfried het laatste boek wat hij heeft gepubliceerd. In 2001 werd Siegfried genomineerd voor de NS publieksprijs en de AKO literatuurprijs. In 2002 werd het boek genomineerd voor de Libris literatuurprijs. Harry Mulisch (Haarlem, 29 juli 1927 – Amsterdam, 30 oktober 2010) is één van de bekendste Nederlandse schrijvers uit de recente geschiedenis. In 1959 schreef hij zijn eerste roman: het stenen bruidsbed. Samen met Gerard Reve en W.F. Hermans behoorde Mulisch tot de generatie ‘naoorlogse schrijvers’. Harry Victor Mulisch werd in 1927 in Haarlem geboren. Tijdens de oorlogsjaren ging hij bij de huishoudster Frieda Falk wonen en legde daar de eerste kiem voor zijn schrijverschap. Doordat Mulisch’ moeder Joods was en zijn vader een collaborateur, bevond hij zich in een bijzondere positie. ‘Ik bèn de Tweede Wereldoorlog,’ is in dit verband een bekende uitspraak van hem. De Holocaust en het oorlogsgeweld spelen dan ook een prominente rol in zijn oeuvre.

Rudolf Herter is een internationaal vermaarde Nederlandse auteur. Samen met zijn vriendin Maria gaat hij naar Wenen om een aantal interviews en lezingen te geven over zijn laatste boek De uitvinding van de liefde. Tijdens één van de interviews doet hij een idee op voor een nieuw boek: een roman over Hitler. Om een persoon te begrijpen, zou je hem moeten plaatsen in een totaal, gefingeerde, extreme situatie. Herter wil dit toepassen op Hitler. Het is immers nog niemand gelukt om tot hem door te dringen. Tijdens een lezing ontmoet Herter het echtpaar Ullrich en Julia Falk, die de persoonlijke bedienden van Hitler waren. Herter bezoekt het echtpaar de volgende dag en luistert naar hun verhaal. Toen Eva Braun een kind verwachtte van Hitler, moest het echtpaar doen alsof het hun kind was. Dit moest voorkomen dat Duitse vrouwen die verliefd waren op Hitler uit jaloezie op Eva Braun het Duitse rijk op de een of andere manier zouden beschadigen. Ullrich krijgt na een tijdje de opdracht van Hitler om Siegfried te vermoorden: hij zou Joods bloed bezitten, maar uiteindelijk blijkt dit een complot te zijn. Het verhaal van het echtpaar Falk maakt een groot deel van het boek uit. Na het gesprek met het echtpaar Falk keert Herter terug naar zijn hotelkamer. Hij heeft het gevoel Hitler helemaal te kunnen doorgronden en hij begint te praten in zijn dictafoon. Na een tijdje is hij moe en gaat hij even rusten. Maria, de vriendin van Herter, vindt hem later dood op bed. Herter is overleden aan een hartstilstand. Ze luistert naar de dictafoon en de laatste woorden van Herter zijn: ‘… hij … hij … hij is hier …’.

In Siegfried probeert Mulisch via de bekende Nederlandse schrijver Herter het mysterie rond de persoon van Hitler op te lossen. In een interview verklaarde Mulisch dat hij aan het einde van de 20^e eeuw iets definitiefs wilde zeggen over Hitler en op die manier een periode in de geschiedenis af te sluiten. Iets definitiefs zeggen over Hitler klinkt als een zware opgave. Dit schepte bij mij dan ook hoge verwachtingen, die gelukkig ook volledige gerechtvaardigd bleken te zijn. Herter begrijpt dat het vastleggen van Hitler ’s persoonlijkheid nagenoeg onmogelijk is en dus bedenkt hij een truc. Om iemand goed te leren kennen moet je hem in een bizarre situatie plaatsen. Pas dan komt de ware aard van een mens naar boven. Opnieuw geen makkelijke opgave voor Rudolf Herter, want hoe kan je Hitler in een nog extremere situatie plaatsen dan die waarin hij heeft geleefd, die ook nog enigszins voorstelbaar is? Herter weet geen geschikte situatie te bedenken om Hitler te plaatsen. Als hij in Wenen is om te vertellen over zijn nieuwe boek ‘De uitvinding van de liefde’, ontmoet hij Ullrich en Julia Falk, die de bediendes van Hitler geweest zijn. Zij vertellen Rudolf over de zoon van Hitler en diens minnares Eva Braun. Dit is voor Herter de perfecte situatie om Hitler te plaatsen. Wat is er immers extremer dan het liefdesleven van Hitler?

Na dit gesprek overpeinst Herter deze bevindingen. Interessant om te lezen is hoe hij verbanden legt tussen Hitler en Nietzsche. Zo valt de dementering van Nietzsche samen met de ontwikkeling van Adolf in de buik van zijn moeder. Verder voorspelt Nietzsche in zijn boek ‘So sprach Zarathustra’ in zekere mate de komst van de tweede wereldoorlog en de massamoorden die toen gepleegd zijn. Ook zijn beiden op 56 jarige leeftijd gestorven.

Aan de hand van deze bevindingen en aan de hand van het feit dat Nietzsche God dood heeft verklaard komt Herter tot het inzicht van Hitler ‘s persoon. De kenmerken van Hitler ’s persoon is het gebrek daarvan. Er is geen persoon in Hitler. Hitler is het Niets in persoon. Dit in tegenstelling tot God die alles is, maar omdat Nietzsche God dood heeft verklaard kon Hitler ontstaan. Maar dit is niet alles, want Herter is nog niet klaar. Hitler is namelijk niet het Niets, hij is nog minder dan dat. Hitler is een Vacuüm die alles wat is opzuigt en het verwoest. In Siegfried staat de volgende passage die dit treffend samenvat: "Na de dood van God stond het Niets voor de deur, en Hitler was zijn eniggeboren zoon." "Het geloof aan Niets, en Nietzsche is zijn profeet." Het feit dat Hitler later beveelt zijn eigen zoon te laten doden ondersteunt deze stelling zeker.

Dit is wat Siegfried zo’n ongelofelijk goed boek maakt. De fantasie die in het verhaal voorkomt is enorm meeslepend en toch weet Mulisch net weer – wanneer je gewend begint te raken aan het absurde van Siegfried - een draai aan het verhaal te geven, waardoor het alleen nog maar spannender wordt. Diegenen die nu met trillende handen zitten te lezen en niet kunnen wachten om Hitler ’s persoon te ontdekken wil ik wel waarschuwen. Siegfried is geen eenvoudig boek om te lezen. Dit komt onder andere door de enorme snelheid van Herter ’s redeneringen. Ook haalt Mulisch veel andere boeken aan, of citeert ze. Enige kennis van filosofische klassiekers is dus handig, maar gelukkig geen vereiste. Het lezen kan dan ook bovengemiddeld vermoeiend zijn en ik raad aan om het boek niet in een keer uit te lezen, maar er de tijd voor te nemen. Ten slotte wil ik erop wijzen dat sommige aannames in het boek niet bij iedereen in goede aarde kunnen vallen. Bijvoorbeeld de aanname dat God dood is kan bij sommige mensen in het verkeerde keelgat schieten. Ook de opvattingen van Nietzsche kunnen nogal heftig zijn en ingaan tegen eigen denkbeelden. Dit is iets om te overdenken alvorens je het boek leest.

 Toen ik Siegfried begon te lezen verwachtte ik een boek met vreemde wendingen en ik verwachtte ook verbazingwekkende verhalen over het privéleven van Hitler. Tot mijn grote genoegen zijn deze verwachtingen naar hartenlust vervult. Wat ik echter niet verwachtte is, dat ik Hitler zou proberen te begrijpen. Ik heb hem nooit willen begrijpen en nog steeds wil ik dat niet, maar Siegfried dwingt je ertoe om over dit soort onderwerpen na te denken. Griezelig en tegelijkertijd spannend.

Ik zou Siegfried geen recht doen als ik er op een hele technische en inhoudelijke manier over zou schrijven. Alleen door dit op een gepassioneerde en emotionele manier te doen kan ik dit boek goed onder woorden brengen. Aan het einde van het boek overlijdt Herter ongeveer op het moment dat hij Hitler begrijpt. De dood lijkt hierbij de prijs te zijn die Herter moest betalen om Hitler te begrijpen. Ook ik heb een flinke tijd na zitten denken over Hitler ’s persoon. Ik ben tot de conclusie gekomen dat het proberen te begrijpen van Hitler hem alleen maar onbegrijpelijker heeft gemaakt.